تجربه سالیان اخیر نشان داده است پیوندزدن سیاست با مسائل تخصصی علم و سلامت حاصلی جز ویرانی و شرمندگی در برابر آیندگان به همراه نخواهد داشت، ازهمین رو، از تمامی افرادی که در حوزه علم قلم فرسایی می کنند، عاجزانه درخواست داریم مباحث حوزه علم و سلامت را قربانی اختلافات جناحی خود نکنند.
۱- محصول تراریخته (Genetically modified organism = GMO) به بیانی ساده، محصولی است که محتوای ژنتیکی اش را در جهت بهبود ویژگی هایش، تغییر می دهند یا اصلاح می کنند. فناوری مورد استفاده برای تولید این محصولات، اغلب تحت عنوان «مهندسی ژنتیک» شناخته می شود. مهندسی ژنتیک با رفع موانع موجود در روش های سنتی اصلاح نباتات، امکان استفاده از منابع عظیم ژنتیکی موجود در دنیا را برای اصلاح گیاهان فراهم می کند. به کمک این فناوری، امکان اصلاح گیاهان با انتقال ژن های مقاومت به آنها فراهم شده است. همانند هر فناوری جدید، استفاده از محصولات تراریخته سوالات و نگرانی هایی از جنبه اخلاقی، زیست محیطی و اعتقادی ایجاد کرده است. علت بهره گیری از این فناوری چیست؟ پیامدهای انتخاب ما چه خواهد بود؟ آیا اساسا استفاده از آن مفید و ضروری است؟ استفاده از گیاهان تراریخته چه خطراتی می تواند برای سلامت انسان و محیط زیست داشته باشد؟ و سوالات متعدد دیگر.
۲- انتقال ژن و تولید محصول تراریخته یک فرایند طبیعی است که طی قرن ها، در طبیعت به شکل معمول به آرامی رخ داده است و امروزه محققان، با پیشرفت فناوری زیستی و با تقلید از آنچه در طبیعت روی می دهد، سرعت تولید این محصولات را افزایش داده اند. نتایج یک تحقیق علمی معتبر در سال ۲۰۱۵ نشان می دهد که گیاه سیب زمینی شیرین (Ipomoea batatas) یک گیاه تراریخته است که حدود هشت هزار سال قبل، از طریق انتقال طبیعی یک ژن از یک باکتری موسوم به آگروباکتریوم در طبیعت تولید شده است و تراریخته شدن آن امکان استفاده غذایی از آن را فراهم کرده است. در این سال ها برخی از محافل فناوری هراس، به القای این شبهه پرداخته اند که انتقال ژن به گیاه هرگز در طبیعت رخ نداده و با این فرضیه غیرمستند خود نتیجه می گیرند که فرایند مهندسی ژنتیک، یک فرایند غیرطبیعی است.
۳- رشد فزاینده جمعیت جهان، گسترش تنش های غیرزیستی در زمین های کشاورزی (خشکی و شوری) و افزایش تقاضا برای مواد غذایی در دهه های اخیر موجب شد تا در زمینه علوم کشاورزی نیازمند یک گذر جدی و اجتناب ناپذیر از کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن باشیم. طبق برآوردها، جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ از مرز ۹،۵ میلیارد نفر عبور خواهد کرد. درحال حاضر جمعیت جهان با سرعت رشد ۱.۵ درصد در حال افزایش است و بدون شک منابع ژنتیک موجود، توان تامین غذای جمعیت رو به رشد جهان را نخواهند داشت. به عبارت دیگر با وجود تمام تلاش های صورت گرفته برای افزایش تولید محصولات کشاورزی، هنوز بخش قابل توجهی از مردم جهان از گرسنگی رنج می برند و این وضع با گذشت زمان وخیم تر خواهد شد. از سوی دیگر، تنش خشکی و شوری، دو عامل محدودکننده مهم برای کشاورزی در قرن اخیر محسوب می شود. مهندسی ژنتیک توانسته است، ژن های مقاومت به خشکی و شوری را در گونه های بومی مقاوم ایرانی، شناسایی و این ژن ها را به گیاهان زراعی انتقال دهد. مهندسی ژنتیک با انتقال این ژن ها به درون گونه های زراعی، فرصت استفاده از این منابع ذی قیمت را میسر کرده و از سویی با کمک این فناوری ارقام اصلاح شده و برتر که در شرایط نامساعد محیطی مانند خشکی (کم آبی)، شوری، گرما و سرما حداکثر تولید خود را حفظ می کنند، تولید می شوند. به طورکلی می توان بیان کرد، محصولات تراریخته با داشتن خصوصیاتی از جمله مقاومت به بیماری، حشرات و آفات، ارزش غذایی بالا، کاهش مصرف سموم شیمیایی، افزایش بهره وری، افزایش عمر پس از برداشت، کاهش هزینه ها و زمان تولید، کاهش تولید گازهای گلخانه ای، افزایش مقاومت به تنش های محیطی و… به امنیت غذایی، توسعه پایدار و تغییر اقلیم و محیط زیست کمک بسزایی می کنند.
۴- گیاهان منبع اصلی غذای انسان محسوب می شوند بنابراین هرگونه دست ورزی ژنتیکی در آنها باید از جنبه سلامت و ایمنی غذایی مورد توجه قرار گیرد. متاسفانه یکی از نگرانی هایی که گاه برخی رسانه ها و افراد غیرمتخصص و ناآگاه به آن دامن می زنند، این است که سلامت انسان با مصرف محصولات تراریخته و فراورده های ناشی از آنها به شدت به مخاطره می افتد. با وجود کشت قریب به ۱۹۰ میلیون هکتار محصولات تراریخته در سراسر جهان و تغذیه فراورده های آن ازسوی انسان و دام در بیش از ۲۰ سال گذشته، حتی یک مورد گزارش علمی یا گزارش اثبات شده ازسوی مسئولان بهداشتی کشورهای تولیدکننده ارائه نشده است. نتایج حاصل از پژوهش های انجام شده ازسوی «سازمان بهداشت جهانی»، «سازمان تجارت جهانی»، «کمیسیون اروپا»، «سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)»، «سازمان ایمنی غذایی اتحادیه اروپا» و «آکادمی علوم، مهندسی و پزشکی آمریکا» نشان می دهد که هیچ گونه نگرانی در رابطه با مصرف گیاهان تراریخته و محصولات مهندسی ژنتیک وجود ندارد.
۵- فناوری ژن در ایران پس از ظهور و شتابی قابل تقدیر در سال های گذشته که با دستیابی به نتایجی قابل قبول همراه بود، این روزها برخلاف انتظار، شاهد نوعی شبهه افکنی و هجمه از سمت افرادی است که عمدتا بدون کمترین پشتوانه علمی، عزم خود را برای ستیز با این فناوری نوین و ارزشمند جزم کرده اند. منشا بخش عظیمی از این شبهات در مقابله با محصولات تراریخته به طور مشخص به اختلافات جناحی و قدرت های اقتصادی واردکننده کود، سموم شیمیایی و… بازمی گردد که در تلاشی هماهنگ درصدد ممانعت از دستیابی کشور به فناوری تولید داخلی این نوع محصولات هستند. تولید داخلی محصولات کشاورزی تراریخته، به عنوان یک نوع تولید دانش بنیان که مورد تایید مقام معظم رهبری و ریاست محترم جمهور قرار دارد، در شرایطی این روزها دستمایه اختلافات جناحی عده ای قرار گرفته است، که در دولت های نهم و دهم هنگامی که سالانه حدود پنج میلیارد دلار برای واردات محصولات تراریخته هزینه می شد، این افراد سکوت اختیار کرده و نسبت به واردات این نوع محصولات هیچ گونه اعتراضی نشان ندادند و اکنون در شرایطی که زمزمه های تولید ملی این نوع محصولات دانش بنیان به گوش می رسد و درحالی که امکان نظارت و سنجش کامل سلامت این محصولات ازسوی وزارت کشاورزی، بهداشت و… در تمامی مراحل تولید در داخل کشور وجود دارد، هجمه های سازمان یافته ای علیه تولید ملی این نوع محصول مطرح می شود. تجربه سالیان اخیر نشان داده است پیوندزدن سیاست با مسائل تخصصی علم و سلامت حاصلی جز ویرانی و شرمندگی در برابر آیندگان به همراه نخواهد داشت، ازهمین رو، از تمامی افرادی که در حوزه علم قلم فرسایی می کنند، عاجزانه درخواست داریم مباحث حوزه علم و سلامت را قربانی اختلافات جناحی خود نکنند.
*محمد حسین شیخ محمدی | روزنامه شرق