سازگاری با تغییر اقلیم، پیش‌شرط توسعه پایدار است و اتخاذ مدل مناسب مدیریتی برای کاهش پیامد تغییر اقلیم بر منابع آبی ایران امری ضروری است. باید براساس روند تغییرات جهانی آب‌وهوا، با سیاست‌گذاری کارآمد، الگوهای مصرف آب خود را منعطف‌تر و با طبیعت سازگارتر کنیم و به‌دنبال فعالیت‌های طبیعت‌محور باشیم. تغییر نگرش سیاست‌گذاران به آب و تغییر اقلیم، اصلاح حکمرانی آب و مدیریت پایدار آب از ملزومات اساسی سازگاری مدیریت آب با چالش‌های تغییر اقلیم است.
یکم: سازمان ملل متحد شعار امسال روز جهانی آب را «آب و تغییر اقلیم» انتخاب کرده است که یادآور اهمیت تأثیر اقلیم بر زندگی انسان‌ها و منابع آبی است. تغییرات جهانی آب‌وهوا و پیامدهای اکولوژی، اقتصادی، امنیتی، اجتماعی و سیاسی ناشی از آن یکی از مهم‌ترین چالش‌های جهان امروز محسوب می‌شود. امروزه تغییر اقلیم به عنوان بحرانی اساسی، حیات و توسعه پایدار را در ابعاد زیست‌محیطی، سلامت، امنیت غذایی، اقتصادی و طبیعی تهدید می‌کند؛ بحرانی که ناشی از فرایندهای توسعه‌ای اشتباه تدریجی و بلندمدت است. براثر تغییرهای آب‌وهوایی، ناهنجاری‌ها و نوساناتی در روند شاخص‌های هواشناسی ازجمله بارندگی و دما حاصل می‌شود که این ناهنجاری‌ها موجب اختلال در اکوسیستم‌های طبیعی شده‌اند؛ برای مثال داده‌های هواشناسی و نتایج مدل‌های شبیه‌سازی‌شده تغییرهای اقلیمی نشان می‌دهد که متوسط دماي اتمسفر کره زمین در حال افزایش است که خود سبب کاهش مقدار بارش تابستانه و افزایش احتمال و شدت وقوع خشک‌سالی و امواج حرارتی، به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه‌خشک می‌شود.
دوم: تغيير اقليم يکي از مهم‌ترین عوامل تأثيرگذار بر سامانه‌های آبی (نظیر متغیرهای بارش، دما، رواناب و نیاز آبی گیاهان) است که توجه بسياري از محققان را جلب کرده است. تغيير در پارامترهاي اقليمي نقش مهمي در وضعیت منابع آب یک کشور دارد. در ارتباط با تغییر اقلیم، انسان با دو مشکل اساسی در حوزه آب روبه‌رو است؛ یکی داشتن مازاد آب و وقوع سیلاب‌های مخرب در فصول سرد سال و دیگري کمبود آب و وقوع خشک‌سالی در فصول گرم است. هیئت بین‌المللی تغییر اقلیم پیش‌بینی می‌کند که خشک‌سالی‌ها و سیلاب‌ها با افزایش پیامدهای تغییر اقلیم، رو به افزایش است و در نهایت به تغییرات محسوسی در عملکرد سامانه‌های منابع آب منجر خواهد شد. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تا سال ۲۰۵۰ مسئله مدیریت منابع آب اصلی‌ترین موضوع مورد بحث در کشورهاي گوناگون جهان خواهد بود. اگر روند رشد جمعيت در ۳۰ سال آينده ادامه يابد بخش مهمی از مردم جهان با مشكلات تأمین آب روبه‌رو خواهند بود و بدين ترتيب می‌توان گفت اين مسئله نه‌تنها یک بحران بلكه فاجعه‌ای است كه از مدتي پيش آغاز شده است.
ایران نیز ازجمله کشورهایی است که با کمبود آب مواجه است و توجه به پایداري منابع آب و شیوه‌های مقابله با سیلاب‌ها و خشک‌سالی در آن ضروري است. نشانه‌ها و مصادیق کم‌آبی در ایران ازجمله خشک‌شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، خالی از سکنه شدن بعضی از روستاها، فرونشست زمین، تخریب کیفیت آب، ریزگرد، فرسایش خاک، بیابان‌زایی و توفان‌های گردوغبار، غیرقابل اجتناب و چشم‌پوشی هستند.
سوم: با توجه به آنکه اقلیم و زیست‌بوم ارتباط و تعامل تنگاتنگی با یکدیگر دارند، تغییرات اقلیمی اثرات فراوانی بر منابع آبی برجاي می‌گذارد. براي مديريت بهتر منابع آب، ضرورت دارد ميزان تأثیرگذاری تغييرات اقليمي بر منابع آب کشور بررسی شود. تغییر اقلیم بر کمیت و کیفیت آب اثر گذاشته و آب شرب، کشاورزی و نیاز صنایع به آب را متأثر می‌کند. تحقیقات محققان نشان می‌دهد تغییر اقلیم بر چرخه هیدرولوژي، منابع آب قابل‌دسترس، مدت، شدت، الگو و زمان بارش در مناطق مختلف، تغذیه آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمین، وقوع خشک‌سالی و سیل، تهی‌شدن مخازن آب‌های زیرزمینی، تغییر در نرخ تبخیر و تعرق گیاهان، تغییر الگوی جریان آب در زمستان و کاهش ذخایر برفی در کوهستان‌ها، بالا‌آمدن سطح آب اقیانوس‌ها و دریا، خشک‌شدن قنوات و چشمه‌ها، کاهش دبی چاه‌های عمیق، تغییر جهت جریان آب‌های زیرزمینی و شورشدن آبخوان‌ها تأثیر می‌گذارد. همچنین تغییر اقلیم روی کیفیت آب نیز تأثیر خواهد داشت. با رشد موجودات هوازی در دریاچه‌ها کیفیت منابع آب پایین آمده و هزینه تصفیه آب افزایش پیدا می‌کند.
چهارم: سازگاری با تغییر اقلیم، پیش‌شرط توسعه پایدار است و اتخاذ مدل مناسب مدیریتی برای کاهش پیامد تغییر اقلیم بر منابع آبی ایران امری ضروری است. باید براساس روند تغییرات جهانی آب‌وهوا، با سیاست‌گذاری کارآمد، الگوهای مصرف آب خود را منعطف‌تر و با طبیعت سازگارتر کنیم و به‌دنبال فعالیت‌های طبیعت‌محور باشیم. تغییر نگرش سیاست‌گذاران به آب و تغییر اقلیم، اصلاح حکمرانی آب و مدیریت پایدار آب از ملزومات اساسی سازگاری مدیریت آب با چالش‌های تغییر اقلیم است. سازگاری مدنظر ما به معنی تغییر سیستم‌های مدیریتی آب با هدف تطبیق با تغییرات اقلیمی، تعدیل در روندهای مدیریتی، فعالیت‌ها، فرایندها و ساختارها در پاسخ به تغییرات اقلیمی است؛ بنابراین تدوین برنامه اقدام سازگاری در سطح ملی و منطقه‌ای و بین‌المللی برای مقابله با اثرات تغییرات اقلیم ضروری است. توسعه منابع آبی جدید، بهبود راندمان آبیاری، استفاده از چرخه افزایندگی آب، استفاده از منابع آب غیرمتعارف، اصلاح شیوه‌های کشاورزی و جلوگیری از آلودگی آب‌ها، روش‌هایی برای مقابله با اثرات تغییر اقلیم‌اند. فراموش نکنیم انسان توان مقابله با طبیعت را ندارد و ناچار است خود را با طبیعت سازگار كند.
*محمد حسین شیخ محمدی | روزنامه شرق